Инвестиционный портал Восточно-Казахстанской области

Инвестициялық Омбудсмен институты 2014 жылы еліміздің инвестициялық ахуалын жақсарту үшін құрылған. Негізгі міндет-инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында туындайтын мәселелер бойынша инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету және оларды соттан тыс және сотқа дейінгі тәртіппен шешу үшін ұсынымдар шығару.

Инвестициялық омбудсменнің құқықтық мәртебесі ҚР Кәсіпкерлік кодексінің 314-317-бабымен бекітілген, қызметін Инвестициялар жөніндегі уәкілетті орган қамтамасыз етеді.

Инвестициялық омбудсменнің қызметі ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 26 желтоқсандағы № 1069 қаулысымен реттеледі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын (айқындайтын), инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға жәрдемдесу жөніндегі функциялар жүктелетін лауазымды адам инвестициялық омбудсмен болып табылады.

ҚР Үкіметінің 2019 жылғы 20 сәуірдегі № 216 қаулысына сәйкес инвестициялық омбудсмен болып Қазақстан Республикасының Премьер-министрі тағайындалды.

Инвестициялық омбудсменнің негізгі функциялары:

• Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында туындайтын мәселелер бойынша инвесторлардың өтініштерін қарау және оларды шешу үшін, оның ішінде мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасай отырып ұсынымдар шығару;
• жәрдемдесу шешуде инвесторларға туындайтын мәселелерді соттан тыс және сотқа дейінгі тәртіппен;
• Қазақстан Республикасының инвестициялық қызмет мәселелері жөніндегі заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу және Қазақстан Республикасының Үкіметіне енгізу.

Инвестициялық омбудсменнің ұсынымдары инвестициялық омбудсмендегі кеңестердің хаттамалары немесе хаттар түрінде ресімделеді.

Инвестициялық омбудсмен инвесторлардың мәселелерін реттеу үшін мемлекеттік органдармен және ұйымдармен кеңестер, консультациялар, хаттамалық кездесулер өткізеді, мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдардың басшыларын немесе олардың инвесторлардың өтініштерін қарау мәселелері жөніндегі орынбасарларын тыңдайды.

Талап арыздар соттарға жіберілгенге дейін мемлекеттік органдар инвестициялық омбудсменнің жұмыс органын сот талқылауына бастамашылық жасалғаны туралы хабардар етеді.

Инвестициялық омбудсмен, егер инвесторлардың мәселелері Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес шешілмейтін болса, Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсынымдарды тұжырымдайды және Қазақстан Республикасының Үкіметіне енгізеді.

Инвестициялық омбудсменнің құқықтары мен міндеттері

1. Инвестициялық омбудсменнің құқықтары бар:

• коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратты қоспағанда, меншік нысанына қарамастан, мемлекеттік органдар мен ұйымдардан өтініштерді қарау үшін қажетті ақпаратты сұрату және алу;
• мемлекеттік органдар мен ұйымдар басшыларының және басқа да лауазымды адамдарының кезек күттірмейтін қабылдауына;
• мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдардың басшыларын немесе олардың инвесторлардың өтініштері бойынша орынбасарларын тыңдау;
• Инвестициялық омбудсменге жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін қажетті өзге де құқықтар.

2. Инвестициялық омбудсмен өз қызметін жүзеге асыру кезінде::

• инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау;
• инвесторлардың лауазымды адамдардың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне), мемлекеттік органдардың, өзге де ұйымдардың және олардың лауазымды адамдарының шешімдеріне қатысты өтініштерін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде қарауға, сондай-ақ олар бойынша қажетті шаралар қабылдауға;
• өтініштерді қарау кезінде объективті және бейтарап болу;
• қорғау үшін жүгінген инвестордың құқықтарын жүзеге асыруға кедергі келтіретін қандай да бір іс-әрекеттер жасамау. 

Инвестициялық омбудсменнің инвесторлардың проблемалық мәселелерін қарау жөніндегі хаттамалық кеңестері қажеттілігіне қарай, бірақ тоқсанына кемінде бір рет өткізіледі.

Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл (Бизнес-омбудсмен) ҚР Президентінің өкімімен қызметке тағайындалады және Президентке ғана есеп береді.

Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілдің құқықтық мәртебесі ҚР Кәсіпкерлік кодексінің 307-317-баптарымен айқындалады.

Бизнес-омбудсменнің негізгі функцияларына кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіру, қамтамасыз ету, қорғау және олардың өтініштерін қарау жатады.

2020 жылғы 24 ақпанда Мемлекет басшысының Өкімімен Рустам Манарбекұлы Жүрсінов Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі Уәкіл болып тағайындалды.

Бизнес-омбудсменге келесі өкілеттіктер берілген:

• мемлекеттік органдарға кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөнінде ұсыныстар, сондай-ақ заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді тоқтата тұру жөнінде ұсынымдар енгізуге құқылы;
• іс-әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылған мемлекеттік органдарға (лауазымды адамдарға) бұзылған құқықтарды қалпына келтіру, оның ішінде кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына кінәлі тұлғаларды жауапқа тарту үшін шараларға қатысты ұсынымдар Жолдау;
• мемлекеттік органдардың пікірімен келіспеген жағдайда ол кәсіпкерлердің бұзылған құқықтарын одан әрі қалпына келтіру мақсатында прокуратура органдарына өтініш жібере алады;
• мемлекеттік, коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қоспағанда, мемлекеттік органдардан (лауазымды адамдардан) кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін қозғайтын ақпаратты, құжаттар мен материалдарды сұратуға;
• Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен талап-арызбен (арызбен) сотқа жүгінуге құқығы бар;
• кәсіпкерлік субъектілерінің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіруге бағытталған өзге де заңды шараларды қабылдайды.

Сондай-ақ, егер кәсіпкерлер құқықтарының бұзылуы жүйелі сипатқа ие болса және проблемаларды мемлекеттік органдар деңгейінде шешу мүмкін болмаса, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл өтініштерді Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізуге құқылы.

ҰКП құрылымында шағымдарды қарау үшін Кәсіпкерлерді құқықтық қорғау Департаменті жұмыс істейді. Барлық өңірлік кәсіпкерлер палаталарында осындай бөлімшелер – кәсіпкерлерді Құқықтық қорғау бөлімдері жұмыс істейді, оларда сарапшы-заңгерлер жұмыс істейді.

Департамент ҰКП құрылымындағы кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселелері жөніндегі негізгі бөлімше болып табылады және Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілдің аппаратына кіреді.

Департамент кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі кеңестің Хатшылығы болып табылады, ол бизнестің жүйелі проблемаларын қарайды және өзінің отырыстарының қорытындылары бойынша орталық мемлекеттік органдарға ұсынымдар жібереді.

Кеңес пен Департамент жұмысының әдістерінің ішінде Бас прокуратурамен, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен өзара іс-қимыл жасау маңызды болып табылады. ҰКП тарапынан кәсіпкер мәселесі бойынша толық құқықтық есептеулер, қорытындылар мен болжамды салдарлар заңнаманың тиісті нормаларына сілтеме жасай отырып, прокуратура органдары мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің департаменттерінің қандай да бір проблеманы егжей-тегжейлі қарауын қамтамасыз етеді.

Сондай-ақ Департамент сарапшылары кәсіпкерлерге талап арыздар (Пікірлер) жасау кезінде жәрдем көрсетуге дейін заң көмегін жүзеге асырады.

Атамекен төрелік орталығы 2014 жылы бизнесмендерге дауларды тез және беделіне нұқсан келтірмей шешуге көмектесу мақсатында барлық меншік нысанындағы ұйымдар арасындағы дауларды қарау үшін коммерциялық емес ұйым – жеке мекеме нысанында құрылды, бұл ретте сот шығындарын едәуір үнемдеп (заңды тұлғалар үшін мемлекеттік баж талап қою сомасының 3% - ын, төрелік орталықта-2% - ды құрайды).

Төрелік орталық төрешілердің тізілімін жүргізеді, олардың ішінен Тараптар өздерінің дауларын шешу үшін төрешіні өз бетінше таңдай алады. Сондай-ақ, Тараптар төреші бола алатын кез келген басқа маманды таңдауға мүмкіндігі бар.

Атамекен Төрелік орталығының регламенті дауды қараудың барынша қарапайым рәсімін көздейді. Мысалы, жиналыс бейнеконференция арқылы өткізілуі мүмкін. Сонымен қатар, көптеген мәселелер бойынша тараптар дауды шешу процедурасын өздері анықтай алады. Сонымен қатар, дауды қарау кезінде формализмнің аздығына байланысты дау тарапы өкілдің немесе адвокаттың қызметтеріне шығындарды алып тастап, өз дәлелдерін дербес қорғай алады.

Төрелік орталығында шешілген даулардың тараптары қазақстандық компаниялар, сондай-ақ Беларусь, Испания, Қытай, Латвия, Молдова, Польша, Ресей, АҚШ, Өзбекстан компаниялары болып табылады.

Азаматтар мен заңды тұлғалар үшін туындаған дауды шешу тәсілін таңдау, оның ішінде тиісті мемлекеттік органдарға жүгінбей-ақ шешу тәсілін таңдау үшін, сондай-ақ жанжалды жағдайларды реттеуге қатысатын тұлғалардың (медиаторлардың) қызметін ретке келтіру мақсатында 2011 жылғы 28 қаңтарда "Медиация туралы"Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

Медиация-белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін Тараптар ерікті негізде сайлайтын дауларды реттеудің соттан тыс тәсілі. Заң қоғамдық қатынастарды реттеуді қамтамасыз етуге арналған, онда жалпы ережелерді анықтайтын:

• медиаторлардың және медиацияны жүргізуді қамтамасыз ететін ұйымдардың құқықтық жағдайы;
• медиацияны жүргізу тәртібі.

Медиация мынадай қағидаттарға негізделеді: тараптардың еріктілігі, құпиялылығы, тең құқылығы, медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптығы, сондай-ақ рәсімге араласуға жол бермеу.

Тараптардың бірі мемлекеттік орган болып табылатын жеке және (немесе) заңды тұлғалар қатысатын дауларға (дауларға) медиация рәсімі Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда қолданылады.

Сыбайлас жемқорлық қылмыстар және Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша медиация рәсімі қолданылмайды.

Егер медиацияны жүзеге асыру барысында тараптар арасындағы дауды реттеуге қол жеткізілсе, бұл туралы тараптар қол қоятын жазбаша келісім жасалады.

Дауды (дау-шарды) реттеу туралы келісімді медиация тараптары осы Келісімде көзделген тәртіппен және мерзімдерде ерікті түрде орындауға тиіс.

АХҚО тәуелсіз соты мен халықаралық төрелік орталығы өз жұмысын 2018 жылғы қаңтардан бастады. Сот коммерциялық және азаматтық дауларды АХҚО – ның ресми тілінде-ағылшын тілінде ағылшын сот ісін жүргізу қағидаттары негізінде қарайды.

Екі институт АХҚО-ның тікелей қатысушылары, сондай-ақ кез келген басқа тұлғалар арасында туындайтын азаматтық және коммерциялық дауларды шешу үшін құрылған, мысалы, келісім-шартта АХҚО сотына немесе халықаралық төрелік Орталыққа жүгіну туралы ескертпе жазады.

"Астана" халықаралық қаржы орталығы туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына сәйкес АХҚО соты АХҚО қатысушылары арасындағы дауларды қарау бойынша айрықша юрисдикцияға ие.

АХҚО сотының төрағасы лорд Гарри Кеннет Вульф болып табылады. Лорд Гарри Кеннет Вульф қаржы құқығы саласында халықаралық төреші және медиатор болып табылады, Англия, Уэльс, Катар және Гонконг сот жүйелерінде жұмыс істеуде үлкен кәсіби тәжірибесі бар.

АХҚО жанында сондай-ақ Құқықтық консультативтік кеңес құрылды, оның құрамына Baker McKenzie, Devonshires Solicitors, Hogan Lovells, Michelmores, Norton Rose Fulbright, White & Case, 3 Verulam Buildings сияқты белгілі әлемдік заң фирмаларының өкілдері кірді.

АХҚО соты тек қана ағылшын құқығы қағидаттарына және жетекші халықаралық қаржы орталықтарының стандарттарына негізделген құқықта жұмыс істейді. Әлемдегі барлық келісімшарттардың 70% - дан астамы ағылшын құқығы негізінде жасалады. Англия мен Уэльстің құқықтық жүйесінің нормалары мен қағидаттары инвесторлар үшін тартымды құқықтық орта құруға ықпал етеді, сондай-ақ дауларды шешуде ашықтықты тудырады.

2020 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 102-бабының 3-тармағына сәйкес 2021 жылғы 1 шілдеден бастап№ 350-VI (АПК), Нұр-сұлтан қаласының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік соты Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің (АПК) 27-бабының 1-2-бөлігінде көрсетілген әкімшілік актілерге, әкімшілік органдардың, лауазымды адамдардың әкімшілік әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдану жөніндегі инвесторлардың талаптарын қарайды.

2021 жылғы 1 шілдеден бастап АІЖК-нің 27-бабының 1-2-тармағына сәйкес Нұр-сұлтан қаласының мамандандырылған ауданаралық экономикалық соты Нұр-сұлтан қаласының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының қарауына жататын істерден басқа, инвестициялық даулар бойынша азаматтық істерді, сондай-ақ мемлекеттік органдардың инвесторлардың инвестициялық қызметіне байланысты инвестициялық даулар бойынша азаматтық:

1) Қазақстан Республикасының аумағында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын шетелдік заңды тұлғаның (оның филиалының, өкілдігінің) негізінде жүзеге асырылады;

2) дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы шетелдік инвесторға тиесілі, Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен шетелдік қатысумен құрылған заңды тұлғаның құқығы бар;

3) инвестицияларды жүзеге асыруға мемлекетпен жасалған келісімшарт болған кезде инвесторлардың қатысуымен қарайды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік заңнамасы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2020 жылғы 29 маусымдағы № 351-VI ҚР Заңына сәйкес АІЖК-нің 28-бабы толығымен алып тасталды, оған сәйкес ҚР Жоғарғы Сотының инвестициялық алқасы ірі инвесторлардың дауларын бірінші саты ретінде қарады. Енді инвестициялық келісімшарттар мен мемлекет пен инвестор арасындағы өзге де шарттар бойынша барлық даулар, егер бұл іс-әрекеттерге, әрекетсіздікке, әкімшілік актілер мен іс-әрекеттерге қатысты болса, әкімшілік сотта қаралатын болады.

Инвестор қатысатын құқықтық қатынастардан туындайтын, инвестициялық қызметке байланысты емес өзге де даулар, сондай-ақ оңайлатылған іс жүргізумен қарауға жататын инвестор қатысатын даулар АІЖК-нің 3-тарауында белгіленген соттылыққа сәйкес аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттардың соттылығына жатады.

Жоғарғы Сот пен облыстық соттарда әкімшілік істер бойынша сот алқалары құрылды. Жоғарғы Соттың әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының төрағасы болып К. С. Мусин тағайындалды.

ҚР Президентінің 2021 жылғы 26 қаңтардағы № 500 жарлығымен мамандандырылған ауданаралық әкімшілік соттар құрылды.

Заң төрелік қызметі саласындағы заңнама нормаларын Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне, атап айтқанда, 1958 жылғы "Шетелдік төрелік шешімдерді тану және орындау туралы" Нью-Йорк конвенциясына, 1961 жылғы "сыртқы сауда төрелігі туралы" Еуропалық конвенцияға сәйкес келтіруді көздейді.

Заң қабылданғанға дейін азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды соттан тыс шешудің екі нысаны әрекет етті, оларды халықаралық арбитраждар мен аралық соттар орындады. Халықаралық төреліктің қызметі халықаралық төрелік туралы заңмен, ал аралық соттың қызметі аралық соттар туралы заңмен реттелді. 

Төрелік туралы Заңның негізгі өзгерістері мен жаңашылдықтары мыналарды қамтиды:

• "аралық сот" және "төрелік сот"ұғымдары біріктірілген
• төрелік келісімнің нысаны мен мазмұнына қосымша талаптар белгіленген
• төрелік келісімнен бас тарту құқығы көзделген
• төрелік шешімнің күшін жою үшін негіздер толықтырылды
• тұрақты жұмыс істейтін төреліктердің, төрешілердің бірлестігін білдіретін, Қазақстан Республикасында төреліктердің қызметін іске асыру, ынталандыру және қолдау үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында құрылатын коммерциялық емес ұйым – Қазақстанның Төрелік палатасын құру және оның жұмыс істеуі регламенттеледі.

Төрелік талқылау дауларды баламалы шешудің кеңінен танылған тетігі болып табылады. Төреліктің мемлекеттік соттар алдындағы негізгі артықшылықтары талқылаудың құпиялылығын қамтамасыз ету, процестің жылдамдығы мен үнемділігі, бейтараптылық пен объективтілік болып табылады.

Төрелік талқылау тараптардың еркінің дербестігі, заңдылық, Тәуелсіздік, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы, әділдік, құпиялылық қағидаттары сақтала отырып жүзеге асырылады.

Сондай-ақ төрелік талқылау қағидаттарының бірі төрелік келісімнің дербестігі болып табылады, бұл жарамсыз төрелік ескертпенің күшін жою, оны өзгерту немесе тану негізгі келісімді тоқтатуға, өзгертуге немесе жарамсыз деп тануға әкеп соқпайтынын білдіреді. Тиісінше Негізгі Келісімнің күшін жою, оны өзгерту немесе жарамсыз деп тану төрелік ескертпені тоқтатуға, өзгертуге немесе жарамсыз деп тануға әкеп соқпайды.

Төрелікке тараптардың келісімі бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардан туындайтын, жеке және (немесе) заңды тұлғалар арасындағы даулар берілуі мүмкін.

Төрелік бір тараптан Қазақстан Республикасының Жеке және (немесе) заңды тұлғалары мен мемлекеттік органдар, мемлекеттік кәсіпорындар, сондай - ақ дауыс беретін акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы тікелей немесе жанама түрде мемлекетке тиесілі заңды тұлғалар арасындағы дауларды, екінші Тараптан-тиісті саланың уәкілетті органының (республикалық мүлікке қатысты) немесе жергілікті атқарушы органның (коммуналдық мүлікке қатысты) келісімі болмаған кезде қарауға құқылы емес.